کتابچه قوچان نوشته شجاع الدوله به کوشش رضا نقدی
کتابچه قوچان
به کوشش رضا نقدی
{ کتابچه ایی که در زیر می آید به سال 1296 ق (دوره ناصری توسط شجاع الدوله حاکم قوچان نوشته شده است . این متن را نویسنده این سطور در سال 1379 شمسی در یادنامه آقا نجفی قوچانی که توسط مرکز خراسان شناسی چاپ شده است ، با مقدمه و تصحیحات گنجانده ام . چون متن مذکور تایپ شده نبود متن اولیه ولی بدون غاط و مقدمه و تصحیات در اینجا برای استفاده آورده می شود.}
کتابچه قوچان
تشخیص قلاع و تعیین آب و هوای و مرتع و مواشی و مزارع زعفرانلو
بلده
بلده قوچان شهری است وسط مایل به کوچک، ییلاقیت دارد، هوای زمستانش سرد می شود تابستان گرم نیست.دو هزار خانوار دارد بسیاری از مردمش کاسب هستند، بعضی از مردمش هم اهل زراعت هستند دیمه کاری دارند، دو رشته قنات جاری به شهر است. یک رشته اش وقف است که جهت آبیاری خانه های شهر پیوسته باید به شهر بیاید، زراعتی از آن نمی شود، یک رشته اش مال حکومت است که برای آبیاری عمارت شهر جاری است ، نوکر ندارد، مگر شصت هفتاد نفرگزمه برای محافظت دکاکین و چهل پنجاه نفر عمله حکومت.
بلوکات
بلوکات سرولایت
طوایف کردیه از قرار تفصیل است، هیچ یک قلعه و قنات ندارند، تماماً بادیه پیما و چادرنشین هستند ییلاقشان همیشه در سمت نیشابور و سرولایت است.درقرجه ...جوین و سبزوار نوکر ندارند زراعت نمی کنند مگر بعضی شان دیمه کاری دارند، مدارشان به گوسفند و مال داری می گذرد، خانوارشان به قراری است که هر طایفه را مشخص کرده، عرض می شود.
- طایفه قاسمانلو در سرحد سرولایت یک قلعه آن دیزآوند نام دارد، هفت زوج آب دارد،آبی زراعت می کنند، یک قلعه دیگر هم دارد، پنج زوج زراعت می شود، خانوارش 150 خانه.
- طایفه رودکانلو رودکانلو دو کلاته دارند، یک قلعه آن زادک است ، یک رشته قنات دارد، پنج زوج آب جاری است باقی زراعت دیم است. 150 خانه.
- طایفه هودانلو هودانلو هشت کلاته دارند، رعیتش تماماً دیمه کار هستند. 150 خانه.
- طایفه خلانلو تماماً مال و گوسفند دارند زراعت نمی کنندف 150 خانه.
- طایفه شکانلو قلعه دارند مرسوم به حصار. جزئی رودخانه سی خروار بذر می نمایند گاهی از اوقات رودخانه اش خشک می شود. یکصد خانوارند.
- طایفه ورانلو مال وگوسفند دارند، زراعت ندارند، چادرنشین می باشند، یکصد خانوارند.
2- فلعه جات ترکیه
قلعه جات ترکیه سرولایت قلعه نشین می باشند، تماماً اهل زراعتند ، بعضی از آنها در مزارعات خالصه دیوانی زراعت می نمایند برخی از آنها اربابی هستند جهت خود زراعت می کنند، نوکر ندارند.
3- قلاع خالصه دیوان
هی هی بیست زوج زراعت می نمایند از آب رودخانه مشروب می شود 30 خانه.
علی آباد بیست زوج زراعت می شود آبش از رودخانه 50 خانه.
آب برک مزرعه ایست، دوازده زوج از رودخانه زراعت می نمایند، زراعتش از چلاکی [چالاکی] است 30 خانه.
4- قلاع رعیتی که هرقلعه جزئی قناتی دارد زراعتشان دو زوج سه زوج است.
- داودلی پنج زوج زراعت می کنند 20 خانه.
- دوست آباد چهار زوج زراعت می کنند 20 خانه.
- جعفرآباد چهار زوج زراعت می کنند 20 خانه.
- شورچه پنج زوج زراعت می کنند 20 خانه.
- قیطاقی مدارشان دیم است، در کنار رودخانه ساکن هستند اراضی آبی ندارند 10 خانه.
- جرتوده رودخانه چهل زوج زراعت می نمایند زراعتش از قلاع دیگری است.
- بدرح[مزرج] بیست زوج زراعت می شود 40 خانه.
- داغیان خالصه و اربابی است، از رودخانه مشروب می شود 20 خانه.
بلوک میان ولایت
بعضی شان زراع اند برخی مال دارند، نوکر و اعیان و بیک زادگان زعفرانلواند.
1- طوایف کردیه
- باچوانلو شش پارچه ده دارد، مدار زراعتشان به دیم است، پنجاه زوج عوامل دارند، نوکرشان پنجاه نفر است، یکصد خانوار.
- باشکانلو قلعه اش حصار است. ده زوج زراعت می شود قدرش موقوفه است. شش نفرنوکر دارد،10 خانه.
- قریامانلو چادرنشین می باشند، زراعتشان دیم است، پنج نفر نوکر دارند. یکصد خانه.
شادکانلو شش پارچه ده دارد هر قلعه چشمه آبی دارد که کفایت مال و دوایشان را می دهد، مدارشان به دیم است، چهل زوج زراعت، یکصد خانه.
- رشوانلو قلعه است، مدارش به دیم می گذرد، پنج زوج زراعت می نمایند 20 خانه.
- چوکانلو قلعه ندارند چادر نشین و مال دارند، 50 خانه.
- توکانلو طایفه ایست مال دار، بسیاری از اوقات به اطراف سبزوار و نیشابور می روند ییلاق و قشلاق، جمعیت این طایفه 50 خانه.
- بادانلو مشتمل است به سه پارچه قلعه، یکی از آنها قریه شیرین است. زراعتشان از رودخانه است، چهل زوج زراعت می نمایند، بیست نفر نوکر دارند، یکصد خانوارند.
- کهکلو مشتمل است به بیست پارچه قلعه و کلاته، بیست نفرنوکر دارد یک طرفش ذوشارک و دربادام است، سرحد است، دویست خانوار می شود پنجاه زوج زراعت می نمایند.
2- قلعه جات ترکیه میان ولایت
تماماً کاریز دارند، زراعتشان مشروب از قنات می شود در قلعه پنج نفر ده نوکر دارند، مدارشان زراعت و مالداری است، هوایش به حد اعتدال، زمستانش سرد می شود.
- ترکیه جرتوده جزئی قناتی دارد زراعتشان به دیم است 10 خانه.
- عسکرآباد قناتی دارد، پنج زوج آب جاری است 15 خانه.
- یوسف آباد قنات است بیست زوج آب دارد 30 خانه.
- جعفرآباد قناتی دارد، سی زوج آب دارد50 خانه.
- یام سیست کانلو از رودخانه آب دارند سی زوج زراعت می شود، ده نفر نوکر دارند.50 خانه.
- دوین چشمه سار است چهل زوج آب دارد زراعت می شود ده نوکر دارد.
- قلعه فیلو قناتی دارد ده زوج آب دارد، زراعت می شود. 50 خانه.
- فاروج سی زوج آب دارد مالکیت حکومت است. پنجاه نفر نوکر دارد 250 خانه.
- محمودی و تقی آباد و قلعه آقا لطفعلی و قلعه سعادت قلی بیک و سلیم آباد واقع در میان قناتی دارد دو سه خروار زراعت می نمایند، یکصد خانه.
- استاد و مایوان و خروه[خسرویه] کهپایه است، زراعتشان به دیم است. باغات هم دارند، ده نفر نوکر دارند، هوایش نسبت به قلاع بسیار سرد است. یکصد خانه.
- فرقان (فرخان) دو رشته قنات دارد دو زوج زراعت می کنند. 40 خانه.
- پهلوانلو و چلیمان کوهپایه است از رودخانه چهل زوج زراعت می نمایند نصف آن مال حکومت است. یکصد خانه.
- میلانلو طایفه ایست متصل اسفراین، هوایش گرم است، رودخانه دارد و به اسفراین و جاجرم می رود مدارشان به دیم است و مردمش بادیه نشین 400خانه دارد.
بلوک پایین ولایت شیروان
مشتمل است به سی پارچه قلعه خود شیروان قصبه کوچکی است، دویست خانه دارد، نوکرش شصت نفر است. قلاع اطرافش یکصد و بیست نفر شمخالچی دارد. هوایش نسبت به قوچان گرم است، مدارشان زراعت است هر قلعه قناتی دارد سه چهار زوج آب دارد، دیم هم می کارند از این سی پارچه اش از رودخانه مشروب می شودکه متعلق به حکومت است و هر یک چهل زوج زراعت می کنند یک مزرعه اش هم موقوفه سرکار فیض آثار است که به رودخانه زراعت می کند.آخر بلوکش به شادلو می رسد ویک طرفش سرحد، زوارم و عبدآباد و بز آباد از قلاع پایین ولایت است، کوهپایه است،هوای با اعتدالی دارد قلاع اطراف 400 است.
بلوک سرحد
در طرف شمال زعفرانلو و قوچان طولاً واقع است، مدار همه ره زراعت و دیم است مشتمل است به چند طایفه که حالت هر یک از نوکر و رعیت و وضع مدار و هوا و گذران من حیث الجهات عرض می شود.
- طایفه سیوکانلو و کیکانلو سرحدی است تا آخال چهار فرسخ مسافت دارد میان کوه واقع است رودخانه دارد ولی زراعت نمی شود مدار زراعتشان به دیم است، کوهش ارس دارد، رعایای آنجا به دیمه کاری و هیمه کشی مدارشان می کذرد، هوایش نسبت به میان ولایت سرد است، شصت نفر نوکر سواره دارد صد نفر پیاده تفنگچی و قراول دارد که به محافظت سرحد مشغول می باشند ده برج قراول خانه دارد که در هربرجی مدام چهار نفر قراول مستحفظ است ، سیصد خانوار دارد مشتمل به ده قریه است، رودخانه اش به پایین ولایت شیروان می آید که دو سه پارچه از قلاع پایین ولایت از آن مشروب و زراعت می نمایند.
- طایفه بیچرانلو سرحدی است پشت سرسرکانلو تا آخال سه فرسخ است در میان کوه واقع است رودخانه دارد و زراعت نمی شود آبش به پایین ولایت می آید متصل به رودخانه می شود مدار رعیت به دیم است کوهش درخت ارس دارد، مردمش به کشیدن هیزم و ذغال ارس مدار می کنند صد نفر نوکر دارد، صد نفر پیاده مالیات طایفه به نوکر سواره و پیاده مقاطعه می باسد، شصت نفر قراول دارد در سی برج قراول خانه مدام مستحفظ اند هوایش سرد است خانوارش چهار صد باب می شود مشتمل به پانزده قلعه است.
- طایفه جیرستان پایین بیچرانلو واقع است سرحدی است مسافتش تا آخال سه فرسخ است، هوایش سرد است در میان کوهستان واقع است رودخانه دارد زراعت نمی شود مدارشان به دیم. مالیاتشان به سواره و پیاده ای که دارد واگذار است یکصد نفر سوار دارند صد نفر پیاده دارند مشتمل به دوازده پارچه قریه است. سی برج قراول خانه دارد و شصت نفر قراول که مدام مستحفظ اند که در هر برجی دو نفر قراولی می کنند سیصد خانوار است.
بلوک قوشخانه
خیلی نزدیک به آخال است هوایش. نزدیکی از قلعه جات آن خیرآباد است که در هوای تابستان محتاج به آتش است، مالیاتش به جیره مواجب نوکر سواره مقاطعه است دویست نفر نوکر سواره دارد صد نفر پیاده و هفتاد نفر قراول. رودخانه مستمر ندارد، بعضی از قلاعش چشمه دارد که مدار سکنه اش را می دهد. زراعت آبی ندارند، مدارشان به دیم است، چهل قراول خانه دارد، شصت قراول دارد، شصت قراول پیوسته کشیک دارند، طایفه اش مشتمل است به بیست و پنج قریه پانصد خانوارند.
- قریه فیروزه آخر زعفرانلو به جانب شمال و مغرب واقع است. یک فرسخ دو فرسخ مسافت دارد تا آخال ، در اطراف قلعه جات پنج من ده من زراعت دیم می نمایند تمام خانوارش تفنگچی پیاده می باشند، مدارشان به خرید وفروش به تراکمه است که از اتک مال اسباب سرحدی به فیروزه می آورند می فروشند و آنها نیز با تراکمه معامله و داد و ستد می نمایند رودخانه دارد از سرانی که آخر قوشخانه است بر خیزد و خورده خورده زیاده می شود از میان رودی که دو فرسخ است امتداد دارد، می گذرد به آخال می رود بهره اش عاید به تراکمه است. 150.
- قریه گرماب در محاذی به فیرزه واقع است، امتدادش به آخال بیش از قیروزه است رودخانه عظیمی دارد از دربندی است نزدیک به قلعه می گذرد به آخال می رود در اطراف قلعه پنج من ده من زراعت دیم می نمایند حالشان با فیروزه یکی است خانوارش تماماً پیاده تفنگچی و مستحفظ قراول خانه و قلعه است ، مالیاتی ندارند.
- قریه قلقلاب در روی کوه واقع است مدارشان به دیم است آب رودخانه این قریه متصل به آب گرماب است که به آخال می رود سکنه اش تماماً قراول و مستحفظ نمی باشند.
- قریه چقان مشتمل است به چهار پارچه قریه رودخانه دارد بیست سی زوج آب بر می خیزد به جنگل می رود قطع می شود داخل می شود مدار سکنه اش به دیم در اطراف قلعه است دویست خانه دارد پیاده تفنگچی می باشند از دیوان جمع گزافی نقداً و جنساً از قدیم مالیات به آنها بسته اند، غرامتش را حکومت متحمل است.
شجاع الدوله
