زروند(خراسان شناسی)

مقدمه

حرم مطهر امام رضا علیه السلام از زمان شهادت آن حضرت  به جهت ارادت شیعیان و موقوفاتی که برآن نهاده بودند آباد بوده است ولی به جهت وجود حکومتهای سنی چندان توجهی  از طرف آنها به آن نمی شده است و ای بسا در یورشها آسیب می دیده است ولی از زمان دولت صفویه به جهت توجه ویژه این  پادشاهان  و وقف املاکی توسط آنها و وابستگان به حکومت و مردم به حرم مطهر لزوم تشکیلات گسترده تر در این آستان مقدس  به وجود آمد. تشکیلات مذکور در دوره نادری دچار تغییراتی شد ولی  علیشاه افشار براساس طوماری دوباره این تشکیلات را منظم کرد. در دوره قاجاریه نیز همان تشکیلات دوره صفویه و دستورالعملهای طومار علیشاهی معمول شد بدین ترتیب که شخص اول در آستان قدس متولی بود  که از طرف پادشاه و به عنوان جانشین او انتخاب می شد و بعد از متولی نایب التولیه و ناظرکل بودند که این آخری نمایندگانی در تمام تشکیلات داشت که گزارش کارها را به او می رساندند. افراد فوق مسؤلیت اداره تشکیلات آستان قدس را داشتند. اداره حرم نیز نیازمند افرادی بود که به صورت جداگانه در شیفت های مختلف در حرم به فعالیت بپردازند که کشیک نامیده می شدند و زیر نظر سرکشیک قرار داشتند. تشکیلات مذکور را به خوبی می توان  از کتابچه پیش رو فهمید که به طور خلاصه به قرار ذیل است : عمال، خدام ضریح ، مدرسین ، مباشیرین کتابخانه مبارکه ، مباشیرین خزانه و تحلویلخانه، تحلویلدران کل ، عمله نقاره خانه ، پیشخدمتان کشیکخانه مبارکه، کفشبانان ، حفاظ ملک علام ، اهالی کشیک پنجگانه و نیز اشخاصی که از آستانه مستمری بگیرهستند بدون آنکه خدمتی درازاء آن انجام دهند.

   کتابچه  صورت سان عموم اهالی آستان قدس رساله منحصر به فردی است که به خط شکسته تحریری با اعداد سیاق در 17 برگ به تاریخ 17 ذیقعده سال 1297 هجری قمری فراهم شده است.این نسخه به شماره 4921 در کتابخانه دانشگاه تهران مضبوط است.

   رساله برای ارائه به ناصرالدین شاه تهیه شده و در آخر آن نامه ای شامل گزارش سان به شاه است و سجع مهر پشت صفحه نام محمد تقی و سال 1273 دارد که متعلق به محمد تقی رکن الدوله می باشد. بنا به گزارش اول نسخه شخص مذکوردراین تاریخ  از اهالی آستانه سان دیده است. بنابراین نامه آخر رساله از محمد تقی رکن الدوله است. البته فهرست نویس محترم کتابخانه براساس سجع مهر محمد تقی، محرر نسخه را محمد تقی لسان الملک نوشته است در صورتی که  اولاً لسان الملک سپهر درسن نود سالگی در 17 ربیع الثانی همین سال یعنی هفت ماه قبل از تاریخ تحریر صورت سان خدام مرده است[1].دوماً دراول نسخه تصریح شده که سان را محمد تقی رکن الدوله فرمان فرما و والی مملکت خراسان وسیستان در گنبد الهوردیخان دیدند و در گزارش آخرنسخه به شاه، نامی ازرکن الدوله نیست واین  نشان می دهد که نامه از طرف رکن الدوله است. شاهد دیگر این که سجع مهر محمد تقی که در این رساله وجود دارد در اسناد دیگر آستان قدس ثبت است که از محمد تقی رکن الدوله می باشد.

   در پشت جلد این کتابچه چند کلمه به خط ناصرالدین شاه بدین مضمون ضبط است « با وزیر خارجه حرف زده شود در باب اشخاصی که اغلب نیستند و املاک و ضبط محصول را چه است و چطور است». که مراد از وزیر خارجه  میرزا سعید خان مؤتمن الملک است که در این زمان علاوه بر سمت متولی آستان قدس وزیر خارجه را بوده و پسرش میرزا مصطفی خان مؤتمن السلطان به جای پدر نیابت تولیت آستان قدس را داشته و درهنگام سان حضور داشته است.[2] ناگفته نماند گویا دراین موقع آخز تولیت و نیابت مؤتمن الملک و مؤتمن السلطان بوده است زیرا درهمین سال محمد تقی رکن الدوله علاوه برفرمان فرامای خراسان وسیستانی متولی آستان قدس می گردد.[3]ناگفته نماند که از محمد صادق ناظر در کناراشخاص فوق که بر سان نظارت داشته اند نام برده شده که ایشان از سادات رضوی و علمای مشهد و شغل نظارت را بعد از پدرش میرزا محمد کاظم برعهده داشته و زمانی که فترت یا عزل تولیت بوده مهام امور آستان قدس را حل و فصل می کرده است.[4]

   دراین رساله اسامی کارکنان َآستان قدس به دقت و صحت تمام و براساس وظیفه ای که در آستانه و بیرون از آن  بر عهده داشته اند ذکر شده است  و هرکس از عملجات آستانه که از طرف تولیت مأمور یا اینکه به سفرمکه و عتبات و مرخصی رفته یا مریض بوده در زیر نامش نوشته آمده است. بنابراین ناصرالدین شاه درباب اشخاصی که غایب بوده اند از تولیت بازخواست کرده است.

بر اساس آماری که در این رساله آمده کل عموم افراد شاغل در آستانه در این زمان هزار و صد و ده نفر می باشد که جمعیت هرگروه کاری در حرم به صورت جزئی ذکر شده  است.

    ارزش و اهمیت رساله به این جهت  است که  تشکیلات و القاب و مناصب و مشاغل  کارکنان آستان قدس را مشخص می کند.

  متن مقاله  در مجموعه رسایل خطی  دفتر هشتم  توسط بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس چاپ شده است

رضا نقدی

بهمن 85